Jednym z głównych powodów zainteresowania A. Evansa cywilizacją Krety były pojawiające się na rynku antykwarycznym zabytki, głównie pieczęcie, noszące znaki nieznanego pisma. Wykopaliska podjęte przez Evansa na terenie Knossos, a także prace na innych stanowiskach, spełniły oczekiwania uczonego i dostarczyły wielu różnorodnych zabytków pism kreteńskich. Po ich dokładnej analizie Evans wykazał, że na wyspie używano trzech systemów zapisu. Najwcześniejszy z nich Evans nazwał hieroglificznym, ponieważ jego znaki miały formę obrazków, pozostałym dwóm nadał miano linernego A i B, ponieważ ich znaki były tworzone z prostych i krzywych kresek rysowanych rysikiem na glinie.

Występowanie dość skomplikowanych znaków, nieraz złożonych z kilku krzywych linii, niezbyt nadających się do wypisywania na glinie, skłoniło Evansa do przypuszczenia, że zostały one stworzone do malowania pędzlem na papirusie, drewnie czy skórze, a zapisy na glinianych tabliczkach miały jedynie charakter doraźny i pomocniczy. Dziś to przypuszczenie ma coraz lepsze podstawy (wystarczy zresztą spojrzeć na elegancki wygląd znaków namalowanych na naczyniach, by ocenić słuszność tej hipotezy), natomiast niewielkie mamy szanse na odkrycie właściwych zapisów, gdyż w Grecji substancje organiczne, jak papirus czy tkaniny, nie zachowują się.

A.Pisma nieodczytane

Najwcześniejszym pismem w basenie Morza Egejskiego było kreteńskie pismo hieroglificzne używane w ŚM I-IIIA. Występuje ono głównie na pieczęciach i ich odciskach, a jedynie rzadko znaki były wypisywane rysikiem na glinianych tabliczkach. Nazwę nadał mu A. Evans, ponieważ składało się ono z rysunków roślin, zwierząt, wielu trudnych do rozpoznania obiektów. Nie było ono jednak podobne do pisma egipskiego. Niemożność odczytania inskrypcji w tym piśmie wynika z braku odpowiedniego materiału porównawczego, np. dłuższych tekstów zapisanych jego znakami.

2. Pismo linearne A

Prawdopodobnie uproszczenie znaków pisma hieroglificznego i przystosowanie ich do zapisywania rysikiem na tabliczkach z gliny, w metalu oraz kamieniu, doprowadziło do wykształcenia pisma nazwanego przez A. Evansa linearnym A. Było ono używane w okresie ŚM IB-PM II. Pismo to występuje przede wszystkim na tabliczkach glinianych, oraz na figurkach terakotowych, przedmiotach wykonanych z metalu i kamienia, oraz w postaci inskrypcji malowanych na powierzchni naczyń oraz na ścianach. Jedyne dłuższe zapisy wykonywano na tabliczkach glinianych, pozostałe zabytki dostarczają zazwyczaj kilku do kilkunastu znaków. Mimo, że tabliczki z pismem linearnym A znane są z wielu stanowisk Krety (a nawet z Phylakopi na Melos i Akrotiri na Therze; przedmioty z inskrypcjami linearnymi A docierały także do lądu greckiego i wybrzeży Azji Mniejszej – Milet), to ich liczba ogólna jest niewielka, co bardzo utrudnia odczytanie tego pisma.

Sposób zapisu był bardzo dowolny: nie oddzielano kreskami poszczególnych linii, pisano z prawa na lewo i z lewa na prawo, kolejne zapisy nie musiały zaczynać się od nowej linii. Tabliczki są zwykle niewielkich rozmiarów, prostokątne bądź podłużne, liściowate. Po zapisaniu pozostawały w stanie surowym, niektóre z nich uległy wypaleniu w pożarach i te dotarły do naszych rąk.

Było to niewątpliwie pismo sylabiczne, używające kilkudziesięciu znaków; ponadto stosowano ideogramy dla oznaczenia wymienianych przedmiotów, dóbr, miar i wag oraz pewnych określeń. Występują też liczby zapisane w systemie dziesiętnym przy pomocy kresek i kół.

Do tej pory udało się odczytać jedynie owe liczby, zrozumieć niektóre ideogramy oraz odczytać pewne imiona oraz toponimy poprzez podstawienie wartości fonetycznych podobnych znaków z pisma linearnego B. Wszystko to razem wciąż jeszcze nie dało podstaw do odczytania pisma linearnego A – do dziś nie wiadomo, jakim językiem władali jego twórcy. Badacze dopatrują się tam luwijskiego, języków semickich, azjanickich, a istnieje także hipoteza odrębnej mowy, znanej tylko na Krecie. Wiadomo jedynie, że zachowane teksty są zapisami inwentarzowymi i nie kryją w sobie wiadomości historycznych, treści religijnych, czy literatury pięknej.

3. Dysk z Phaistos

Na terenie pałacu Phaistos, w 1908 roku, archeolog włoski L. Pernier odkrył niewielki krążek z wypalonej gliny, noszący na obu stronach spiralną inskrypcję. Zabytek datowany jest przez odkrywcę na ŚM III, choć niektórzy sądzą, że chronologia jest wcześniejsza – ŚM II. Dysk wykonany został z dwóch zlepionych ze sobą krążków gliny o średnicy ok. 0,16 m. Za pomocą stempli odciśnięto inskrypcję ujętą w linie spiralne, narysowane rysikiem. Dysk został po zapisaniu wypalony, w przeciwieństwie do wszystkich innych, znanych nam tabliczek glinianych.

Na dysku występuje 45 różnych znaków o charakterze piktograficznym. Inskrypcja na stronie A ma 123 (lub 124) znaki, na stronie B – 119. Znaki podzielone są na grupy za pomocą poprzecznych kresek; prawdopodobnie są to wyrazy. Pismo dysku jest unikalne; jedyny przykład podobnej inskrypcji znaleziono na toporze z Arkalochori, niektóre ze znaków zostały rozpoznane na nielicznych zabytkach rozproszonych po Krecie. Mimo wielu prób odcyfrowania tych inskrypcji, do dziś trzeba je uznać za nieodczytane, a publikowane „odczyty” są zazwyczaj dość humorystyczne i najwyżej świadczą korzystnie o wyobraźni ich autorów.

Pojawiła się też, ogłoszona przez L. Pomerance’a, interpretacja znaków z Dysku jako symboli astronomicznych. W jej świetle dysk staje się kalendarzem kapłanów, rolników czy żeglarzy, a fakt wypalenia znajduje wytłumaczenie: musiał być to przedmiot trwały, nadający się do transportu i wielokrotnego użycia.

Także próba określenia, z jakiego kręgu kulturowego wywodzi się Dysk, natrafia na wielkie trudności, gdyż ikonografia znaków wykazuje powiązania z wieloma różnymi rejonami świata. Dominuje jednak hipoteza rodzimego pochodzenia Dysku.

Dodać możemy, że w 2008 roku pojawiła się próba wykazania, że Dysk jest fałszerstwem, którego motywem miała być zazdrość Perniera o evansowskie odkrycia licznych zabytków pisma, jakich w Phaistos brakowało. Wydaje się jednak, że argumentacja jest słaba i chodzi tu raczej o zdobycie rozgłosu przez autora tych oskarżeń.

B.Pismo linearne B

Jedynym odcyfrowanym pismem egejskim jest system zwany linearnym B. Większość zapisów w tym piśmie to inskrypcje pisane rysikiem na tabliczkach glinianych o kształcie pionowego prostokąta lub podłużnych, przypominających poziomy liść palmowy. Największe archiwa znaleziono w Knossos (3369 tabliczek) i Pylos (1107 tabliczek), ponadto tabliczki znane są z Teb, Tirynsu, Myken na lądzie greckim i Chania na Krecie. Następna, znacznie mniejsza grupa to krótkie, malowane lub nacinane inskrypcje na naczyniach glinianych, pochodzących głównie z Krety zachodniej i Teb oraz stanowisk Beocji. Do tego dochodzą małe etykiety gliniane przyczepiane do koszy z tabliczkami w archiwach oraz noduli przyklejone do sznurów, noszące zazwyczaj odcisk pieczęci i jeden do kilku znaków pisma. Pojedynczymi znaleziskami, noszącymi napisy w piśmie linearnym B, są: otoczak z Kafkania, płytka kamienna (odważnik?) z Dimini i pięczęć z kości słoniowej znaleziona w Medeon. Najwcześniejsze tabliczki pochodzą z Knossos (PM IIIA₁-B), nieco później datowane są zapisy z lądu greckiego (PH IIIA₂-B/C).

Istnienie dużych archiwów umożliwiło pracę nad ich odczytaniem. To wielkie odkrycie zostało dokonane w 1952 roku przez Michaela Ventrisa, niezwykle i wszechstronnie utalentowanego, a także doskonale wykształconego architekta brytyjskiego. Ventris wykazał, że język używany przez władców mykeńskich to wczesny dialekt grecki, bezpośrednio spokrewniony z arkado-cypryjskim i attyckim. Występuje w nim jeszcze litera zwana „digamma”, czytana jak „ł”, której ślady występują po raz ostatni w eposach homeryckich. W roku 1953 Ventris ogłosił wspólnie z Johnem Chadwickiem, wybitnym znawcą gramatyki historycznej języka greckiego, artykuł w JHS publikujący podstawy odczytania pisma linearnego B.

1. Charakter pisma

Jest to pismo sylabiczne, zbliżone do linearnego A (45 znaków identycznych) stosujące do zapisów, obok znaków o wartościach fonetycznych (łącznie 89), ideogramy, czyli rysunki oznaczające przedmioty, ludzi, zwierzęta, rośliny, różne wyroby, miary, wagi, a nawet takie cechy jak „stary” czy „brakujący”. Do oznaczenia liczb w stosowanym w obu pismach systemie dziesiętnym używano prostych symboli: 1 – 1; 10 – 3; 100 – 5; 1000 – 7; 10000 – 9. I tak, na przykład liczba 5743 zapisana by była jako: 88766654421.

Uderzające podobieństwo do pisma linearnego A nie jest przypadkowe – wszystko wskazuje bowiem na to, że pismo B zostało stworzone przez skrybów minojskich na potrzeby Mykeńczyków (mykeńskich władców Krety, może kupców). Długi czas powszechnie przyjmowano, że nastąpiło to na Krecie, w PM II, a nowe pismo zostało później przeniesione na ląd grecki. Znalezisko kamienia z krótką inskrypcją w piśmie linearnym B z Kafkania koło Olimpii, datowanego na ŚH III (!), zdaje się jednak zaprzeczać tej powszechnie przyjętej tezie (o ile wczesna chronologia zostanie potwierdzona w toku dalszych analiz). Ponieważ język Kreteńczyków różnił się znacznie od greckiego, powstały w wyniku przystosowania system zapisów niezbyt dobrze odpowiadał cechom mowy mykeńskiej (np. brak w linearnym B sylab zamkniętych, tak licznych w grece). Odczytywanie tabliczek połączone jest więc z koniecznością interpretowania wielu słów, szukania wszystkich możliwych greckich wyrazów, jakie dałoby się w dany sposób zapisać.

Istotną cechą znanych archiwów (a nie znalezisk rozproszonych tekstów) jest ich chronologia: wszyscy zgadzają się, że pochodzą one z jednego zaledwie roku, a więc odnoszą się do bardzo krótkiego czasu. Poszlaką, prowadzącą do tego wniosku, jest brak w archiwach dat rocznych, wskazujących rok, w jakim spisano dany tekst, choć występują miesiące – istniały zapewne inne archiwa (papirusowe lub pergaminowe) mające bardziej trwały charakter, a tabliczki stanowiły prowizoryczny, skrócony zapis, po upływie roku „finansowego” przepisywany i niszczony.

Większość tabliczek przechowywano w koszach, oznaczonych odpowiednią glinianą etykietą. W Pylos pomieszczenie archiwum znajdowało się tuż przy wejściu do pałacu i dostępne było od zewnątrz. Wyobrazić sobie można, że następowała tam kontrola towarów napływających do pałacu i opuszczających go. Ponieważ brak jest w tabliczkach słowa oznaczającego skrybę, zastanawiano się nad powszechnością znajomości pisma wśród Mykeńczyków. Badanie charakterów pisma wykazało, że tabliczki z Pylos zapisane zostały przez ponad 30 osób, natomiast z Knossos – przez ok. 70. To pokazuje, że w stosunkowo niewielkim, jeśli porównywać z Bliskim Wschodem, ośrodku, jakim była stolica Messenii, co najmniej trzydzieści osób posiadło sztukę pisania. Poszczególne charaktery pisma związane są z określonymi dziedzinami ekonomii lub wytwórczości, a więc zapewne nie było zawodu skryby, natomiast znajomość pisma należała do koniecznych kwalifikacji urzędników zawiadujących aktywnościami pałacu i państwa. Pewien popłoch wywołało studium odcisków palców na tabliczkach z Pylos, ujawniające, że należą one jedynie do sześciu osób. Wyjaśniło się jednak, że byli to ludzie lepiący i formujący tabliczki, podczas gdy zapis powstawał na podłożu już mocno przeschniętym, bez pozostawiania odcisków palców.

2. Treść zapisów

Wszystkie tabliczki, ku powszechnemu rozczarowaniu, okazały się mieć charakter inwentarzowy. Co nie oznacza, że nie dostarczają one istotnych informacji wykraczających poza sferę czysto gospodarczą. Jednak musimy pamiętać, że interpretacja zapisów jest często niepewna. Przedstawiają one jedynie dość przypadkowy wycinek rzeczywistości mykeńskiej, toteż wyciąganie z nich generalizujących wniosków może być obarczone dużym błędem, skoro brak nam innych źródeł, by skorygować te rozumowania. Jak wiemy, ikonografia mykeńska (i ogólnie egejska) nie ukazuje scen, które by mogły pomóc w odtworzeniu życia Mykeńczyków, ich rytuałów z udziałem władców lub kapłanów, czynności zwyczajowo wykonywanych przez określone grupy społeczne i osoby. Skrótowa natura zapisów w piśmie linearnym B też nie ułatwia zrozumienia tekstów. Nie ma nawet pewności, czy tytuły omawiane poniżej, należą do nomenklatury państwowej czy też religijnej, a więc czy np. wanaks był najwyższym kapłanem, czy też władcą, a może pełnił obie funkcje równoczenie?

Dowiadujemy się więc, że państwo Pylos podzielone było na Prowincję Bliższą i Dalszą. Samo Pylos (;R pu-ro₂) leżało w Prowincji Bliższej. Prawdopodobnie linią podziału były góry oddzielające zachodnią Messenię od wschodniej.

Najwyższym władcą, wedle najczęściej przyjmowanej interpretacji, był yZn (wa-na-ka = wanaks). Słowo to o pochodzeniu nie greckim w formie anaks występuje u Homera na oznaczenie króla. Tabliczki sugerują, że był on największym właścicielem, czy dysponentem, ziemi. Duża część gospodarki państw Pylos i Knossos znajdowała się pod kontrolą wanaksów. Być może, imię pylijskiego władcy brzmiało wm%o (E-ke-ra₂-wo = Enchelyawon), imiona pozostałych są nieznane. Następnym w hierarchii był Nyma (ra-wa-ke-ta = lawagetas), u Homera lagetas, słowo oznaczające przywódcę mężów, ludu. Wydaje się, że mógł to być następca tronu albo też drugi król (jak w Sparcie), dowódca armii i wódz wojenny. W Pylos mógł mieć on imię uAXt (We-da-ne-u = Wedaneus).

Wysoko w hierarchii mykeńskiej znajdowali się sMa (te-re-ta = telestai). Mogli to być wysoko postawieni urzędnicy (mieli dużo ziemi) wykonujący istotne prace na rzecz króla, np. mogli ściągać podatki, lub też pełnili funkcje religijne, ponieważ aż czternastu było związanych z h,px (Pa-ki-ja-ne), niezidentyfikowanym centrum religijnym państwa Pylos (w tekstach występują obok nich także kapłanki i kapłani). Istotną rolę odgrywali wUa (e-qe-ta = heqetai), dowódcy wojskowi najwyższego szczebla i oficerowie łącznikowi mający bliskie powiązania z królem. Zwierzchnikami prowincji byli .Ms i l>.Ms (ko-re-te i po-ro-ko-re-te = koretes i prokoretes), istniały też rady starszych zwane m>cp (ke-ro-si-ja = geronsia) zawiadujące sprawami lokalnych społeczności. W tekstach pojawia się tytuł YcMt (qa-si-re-u = qasileus = basileus), który w tym czasie oznaczał jeszcze urzędnika niskiego stopnia, przywódcę jakiejś niewielkiej grupy ludzi, związanego z lokalną organizacją terytorialną (gminą). Lokalne społeczności określa wyraz AL (da-mo = damos), zapewne odnoszący się do mieszkańców jednej osady lub grupy osad sąsiedzkich. Dyskusyjne jest słowo Fw>/-N (do-e-ro/-ra = doeros /-a) odpowiednik późniejszego doulos/-e, czyli niewolnik/-ca. W mykeńskiej Grecji znaczenie tego terminu wydaje się bliższe słowu „służący”, choć wynika, że owi doeroi mogli należeć do majątku jednostek lub świątyni.

Dowiadujemy się też nieco o religii mykeńskiej, szczególnie poznajemy długie listy bóstw, wśród których występują postaci nieznane z mitologii klasycznej oraz imiona (lub przydomki) późniejszych bogów olimpijskich: A-ta-na (Atena), A-re (Ares), E-nu-wa-ri-jo (Enyalios, przydomek Aresa), Pa-ja-wo-ne (Paian, przydomek Apollina), Po-se-da-o-ne (Posejdon), Di-wo (Zeus), E-ra (Hera), A-ti-mi-te (Artemida), E-ma-a (Hermes?). Znane są też żeńskie odpowiedniki niektórych z tych bóstw, nie występujące w religii klasycznej: Di-wi-ja, Po-si-da-e-ja. W tekstach pojawiają się imiona lokalnych bóstw, nimf i herosów znanych także z późniejszej Grecji: Pi-pi-tu-na (Diktynna?), E-re-u-ti-ja (Eileithyia), E-ri-nu (Erinys? czyli Furia oraz przydomek Demeter), Qe-ra-si-ja (Teirezjasz?). Wśród bóstw żeńskich szczególną pozycję zajmuje postać zwana Po-ti-ni-ja (Potnia, Pani), lub A-ta-na-po-ti-ni-ja. Z pewnością, występowanie imion znanych z mitologii greckiej świadczy o ciągłości rozwoju religii, natomiast wcale nie musi oznaczać, że te same bóstwa, noszące to samo imię w obu okresach mają te same właściwości i pozycję. Nie ulega wątpliwości, że w Pylos najważniejszym bogiem był Posejdon, również w okresie klasycznym należący do najważniejszych bóstw olimpijskich. Z tekstów wynika, że nazwy miesięcy pochodziły od festiwali, zapewne mających związek z kultem, w których różne bóstwa odgrywały ważną rolę. Wiemy, że świątynie były nie tylko przybytkami bóstw, ale pełniły też ważną rolę ekonomiczną, gromadząc różnego rodzaju dary składane przez społeczności, urzędników i władców (listy tych darów stanowią dużą grupę tekstów, a zarazem najważniejszą podstawę do odtwarzania hierarchii mykeńskiej). Mogła do nich także należeć ziemia. Szczególny ślad praktyk religijnych stanowi niedokończona tabliczka Tn 316 Pylos, zdająca się mówić o składaniu ofiar z ludzi.

Rzecz jasna, najwięcej mówią tabliczki o ekonomii, rzemiośle i wytworach. Wynika z nich, że w Knossos oraz w Pylos, a zapewne też i w innych państwach mykeńskich, istniał system redystrybucji produkcji, w którym istotną rolę koordynującą i kontrolującą odgrywał pałac, choć nie cała gospodarka znajdowała się w jego gestii, a ziemia należała do władcy, wysokich urzędników, pomniejszych właścicieli, wspólnot lokalnych (da-mo) oraz świątyń (= bóstw). Istotnym elementem tego systemu było zbieranie podatków. Znamy szereg imion poborców podatkowych, znamy też podstawowy „taryfikator” zawierający grupę dóbr, w jakich ściągano podatki, zawsze występujących w dokładnie tej samej proporcji (są one oznaczone niezrozumiałymi dla nas symbolami). Ponadto pałac pobierał różnego rodzaju opłaty i daniny w różnych wytworach rolnictwa i rzemiosła.

W tabliczkach występuje wiele zawodów, często bardzo wyspecjalizowanych, a interesujące, że tylko w jednym przypadku ta sama osoba (a przynajmniej to samo imię) pojawia się przy dwóch różnych rodzajach rzemiosł. Taka głęboka specjalizacja mogła istnieć jedynie w warunkach silnie rozwiniętej hierarchii i biurokracji. Pouczające jest w tym miejscu studium tabliczek odnoszących się do oliwy w Pylos, ukazujące, jak wielu urzędników było zaangażowanych w cały proces cyrkulacji tego surowca i jak często wypełniano „kwity zdawczo-odbiorcze” zanim oliwa została ostatecznie przetworzona i zamieniona w produkt finalny, czyli pachnidła. Część prac była wykonywana przez zorganizowane grupy mężczyzn i kobiet (zwłaszcza tkactwo). Urzędnicy odnotowali stawki żywieniowe odpowiednie dla płci i wieku, jako że pracownikom tym towarzyszyły też dzieci, z wiekiem przechodzące spod opieki matek pod opiekę ojców.

Tabliczki dają nam wgląd w dość prosty system miar i wag. Dowiadujemy się z nich wiele o hodowli owiec i przetwarzaniu wełny, wiemy, że uprawiano len, zboża, winną latorośl, figi, produkowano wino, pito mleko i robiono z niego sery, tkano materiały z lnu i wełny. Wiele dóbr wymienionych w tekstach jest określanych obcymi, głównie semickimi słowami: odnosi się to do szeregu przypraw, złota oraz szkła (?). Były to towary sprowadzane, dla których Mykeńczycy nie mieli własnych określeń.

Wśród wyrobów rzemiosła występują bogato zdobione meble, rydwany, broń, naczynia metalowe. Brak tekstów odnoszących się do handlu nie pozwala na głębsze wniknięcie w tę sferę ekonomii. Jedna z dwóch tabliczek, na jakie można się tu powołać, zawiera słowo o-no (być może „cena”) poprzedzające pewną ilość fig i pszenicy, a następnie wymienia wysokiej jakości tkaniny – być może jest to rodzaj ceny, czy sposobu określenia wartości tkanin; druga z nich, pochodząca z Myken, wydaje się mówić o wymianie towarów z Koryntem i Tebami. Są różne możliwości wyjaśnienia, dlaczego handel nie był tematem zapisków na tabliczkach. Możliwe, że w ogóle nie prowadzono rejestrów transakcji, lub też robiono to wyłącznie na materiałach organicznych. Możliwe też, że zapisy te były rozproszone po różnych instytucjach zajmujących się działalnością handlową i szansa ich przetrwania jest nikła (za argument może tu posłużyć tabliczka z dolnego miasta w Mykenach, znaleziona w Domu Tarcz, interpretowanym jako kompleks niezależny od pałacu), natomiast pałac nie prowadził aktywnej wymiany jako elementu swej gospodarki.

C.Literatura

(zawiera także pozycje dotyczące zagadnień mitologii i kwestii homeryckiej)

Bartonek, A., „On the Chronology in the Prehistory of Greek Language”, Eirene 16 (1978) 41-50.

Bennett Jr., E.L., „Some Local Differences in the Linear B Script”, Hesperia 35 (1966) 295-309.

Bennet, J., „The Structure of the Linear B Administration at Knossos”, AJA 89 (1985) 231-249.

Bernal, M., „On the Transmission of the Alphabet to the Aegean before 1400 B.C.”, BASOR 267(1987) 1-19.

Carothers, J. i W. A. McDonald, „The Size and Distribution of the Population in Late Bronze Age Messenia: Some Statistical Approaches”, JFA 6 (1979) 433-453.

Catling, H. W. i in., „The Linear B Inscribed Stirrup Jars and West Crete”, BSA 75 (1980) 49-113.

Catling, H. W. i A. Millet, „A Study of the Inscribed Stirrup Jars from Thebes”, Archaeometry 8 (1965) 3-85.

Chadwick, J., The Decipherment of Linear B [wyd. 2] (Cambridge 1967); wyd. polskie: Odczytanie pisma linearnego B (Warszawa 1964).

Cosmopoulos, M. B., The Political Landscape of Mycenaean States: A-pu2 and the Hither Province of Pylos, AJA 110 (2006) 205–228Cremona, M. V. et alii, La toponomastica cretese nei documenti in Lineare B di Cnosso (Roma 1978).

Deger-Jalkotzy, S., E-QE-TA. Zur Rolle des Gefolgschaftwesens in der Sozialstruktur mykenischer Reiche [Mykenische Studien 6] (Wien 1978).

Deger-Jalkotzy, S., „Near Eastern Economies versus Feudal Society, zum mykenischen Palaststaat”, Minos 20-22 (1987) 136-150.

De Miro, E. et alii (red.), Atti e memorie del secondo congresso internazionale di micenologia, Vol. III (Roma 1996).

Duhoux, Y., Aspects du vocabulaire économique mycénien: cadastre, artisanat, fiscalité (Amsterdam 1976).

Duhoux, Y., Introduction aux dialectes grecs anciens: problemes et methodes, recueil de textes traduits (Louvain 1984).

Duhoux, Y., „Les contacts entre Mycéniens et barbares d'après le vocabulaire du Linéaire B”, Minos 23 (1988) 75-83.

Duhoux, Y., A. Morpurgo Davies (eds), A Companion to Linear B. Mycenaean Greek Texts and their World, Vol. I [Bibliothéque des Cahiers de l’Institut de Linguistique de Louvain 120] (Louvain-la-Neuve 2008)

Finley, M. I., „Mycenaean Palace Archives and Economic History”, w: Economy and Society in Ancient Greece (Harmondsworth 1957, 1983) 199-212.

Foster, E. D., „An Administrative Department at Knossos Concerned with Perfumery and Offerings”, Minos 16 (1977) 19-51.

Galanopoulos, A. G. i E. Bacon, Atlantis: the Truth behind the Legend (New York 1969).

Gérard-Rousseau, M., Les mentions religieuses dans les tablettes mycéniennes [Incunabula Graeca 29] (Roma1968).

Gill, M. V. A., „The Knossos Sealings: Provenance and Identification”, BSA 60 (1965) 58-98.

Gill, M. V. A., „Seals and Sealings: Some Comments. The Knossos Sealings with Linear B Inscriptions”, Kadmos 5 (1966) 1-16.

Godart, L., „Du linéaire A au linéaire B”, in Aux origines de l'hellénisme. Hommage à Henri Van Effenterre (Paris 1984) 121-128.

Godart, L., „Le role du palais dans l'organization militaire mycénienne”, w: E. Lévy (red.), Le système palatial en Orient, en Grèce at à Rome (Strasbourg 1987) 237-253.

Godart, L. i J-P. Olivier, Receuils des inscriptions en Linéaire A, vol. 1-5 (Paris 1976-85).

Godart, L. i Y. Tzedakis, „Les nouveaux textes en linéaire B de la Canée”, Rivista di Filologia e d'Istruzione Classica 119 (1991) 129-149.

Hallager, E., „The Greek-Swedish Excavations at Kastelli, Khania 1980. The Linear B Inscriptions”, AAA 16 (1983) 58-73.

Hallager, E., „The Inscribed Stirrup Jars: Implications for Late Minoan IIIB Crete”, AJA 91 (1987) 171-190.

Halstead, P., „Lost Sheep? On the Linear B Evidence for Breeding Flocks at Mycenaean Knossos and Pylos”, Minos 25-26 (1990-91) 343-364.

Halstead, P., „The Mycenaean Palatial Economy: Making the Most of the Gaps in the Evidence”, Proceedings of the Cambridge Philological Society 38 (1992) 57-86.

Hart, G. R., „The Grouping of Place-names in the Knossos Tablets”, Mnemosyne 18 (1965) 1-28.

Hiller, S. i O. Panagl, Die frühgriechischen Texte aus mykenischer Zeit. Zur Erforschung der Linear B-Tafeln (Darmstadt 1986).

Hooker, J. T., The Origin of the Linear B Script [Minos Supplement 8] (Salamanca 1979).

Hooker, J. T., „Titles and Functions in the Pylian State”, Minos 20-22 (1987) 257-267.

Hutchinson, J. S., „Mycenaean Kingdoms and Medieval Estates”, Historia 26 (1977) 1-23.

Kaufman, S. A., „The Pitfalls of Typology: On the Early History of the Alphabet”, Hebrew Union College Annual 57 (1986) 1-14.

Kenna, V. E. G., „Seals and Scripts III. Cretan Seal Use and the Dating of Linear Script B”, Kadmos 3 (1964) 29-57.

Killen, J. T., „The Wool Industry of Crete in the Late Bronze Age”, BSA 59 (1964) 1-15.

Killen, J. T., „The Linear B Tablets and Economic History: Some Problems”, BICS 26 (1979) 133-134

Killen, J. T. i in. (red.), Studies in Mycenaean and Classical Greek Presented to John Chadwick (Salamanca 1987).

Lupack, S., The Northeast Building at Pylos and An 1281, w: A. Sacconi, M. Del Freo, L. Godart, M. Negri (red.), Atti del XII Colloquio internazionale di Micenologia, Roma 20–25 febraio 2006, Pasiphae 1 (Pisa 2008) 467–484

McArthur, J., „The Textual Evidence for the Location of Place-names in the Knossos Tablets”, Minos 17 (1981) 147-210.

Morpurgo Davies, A. i Y. Duhoux (red.), Linear B: A 1984 Survey (Louvain-La-Neuve 1985).

Mylonas, G. E., „Athens and Minoan Crete”, w: Athenian Studies Presented to W. S. Ferguson [HSCP Supplement 1] (1940) 11-36.

Niemeier, W-D., „Mycenaean Knossos and the Age of Linear B”, SMEA 23 (1982) 219-287.

Olivier, J-P., „L'origine de l'écriture linéaire B”, SMEA 20 (1979) 43-52.

Olivier, J-P., „KN 115 = KH 115. Un méme scribe à Knossos et à la Canée au MR IIIB: du soupçon à la certitude”, BCH 117 (1993) 19-33.

Olivier, J-P., L. Godart, L. Seydel i C. Sourvinou, Index Géréraux du Linéaire B (Roma 1973).

Olivier, J-P. i T. G. Palaima (red.), Texts, Tablets and Scribes [Minos Supplement 10] (Salamanca 1988).

Palaima, T. G., „Comments on Mycenaean Literacy”, Minos 20-22 (1987) 499-510.

Palaima, T. G. (red.), Aegean Seals, Sealings and Administration [Aegaeum 5] (Liège 1990).

Palaima, T. G. i J. C. Wright, „Ins and Outs of the Archives Rooms at Pylos: Form and Function in a Mycenaean Palace”, AJA 89 (1985) 251-262.

Palmer, L. R., Mycenaeans and Minoans: Aegean Prehistory in the Light of the Linear B Tablets (London 1961).

Palmer, L. R., „War and Society in a Mycenaean Kingdom”, w: H. van Effenterre i C. Mossé (red.), Armées et fiscalité dans la monde antique (Paris 1977) 35-62.

Piteros, C. et alii, „Les inscriptions en linéaire B des nodules de Thèbes (1982): la fouille, les documents, les possibilités d'interpretation”, BCH 114 (1990) 103-184.

Pomerance, L., The Phaestos Disc. An Interpretation of Astronomical Symbols [SIMA p.-b. 6] (Göteborg 1976).

Raison, J., Les vases à inscriptions peintes de l'âge mycénien et leur contexte archéologique (Roma1968).

Robkin, A. H., „The Agricultural Year, the Commmodity SA and the Linen Industry of Mycenaean Pylos”, AJA 83 (1979) 469-474.

Shelmerdine, C. W., „The Pylos Ma Tablets Reconsidered”, AJA 77 (1973) 261-275.

Shelmerdine, C. W., The Perfume Industry of Mycenaean Pylos [SIMA p.-b. 34] (Göteborg 1985).

Shelmerdine, C. W., Workshops and Record Keeping in the Mycenaean World, w: R. Laffineur i P. P. Betancourt (red.), TEHNH: Craftsmen, Craftswomen and Craftsmanship in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 6th International Aegean Conference, Philadelphia, Temple University, 18-21 April 1996, Aegaeum 16 (Liège 1997) 387–396

Shelmerdine, C. W., A Comparative Look at Mycenaean Administration(s), w: S. Deger-Jalkotzy, S. Hiller, O. Panagl (red.), Floreant Studia Mycenaea. Akten des X. Internationalen Mykenologischen Colloquiums in Salzburg vom 1. –5. Mai 1995 (Wien 1999) 555–576

Uchitel, A., „On the 'Military' Character of the O-KA Tablets”, Kadmos 23 (1984) 136-163.

Vandenabeele, F. i J-P. Olivier, Les idéogrammes archéologiques du Linéaire B [Études crétoises 24] (Paris 1979).

Ventris, M. i J. Chadwick, „Evidence for Greek Dialect in the Mycenaean Archives”, JHS 73 (1953) 84-103.

Ventris, M. i J. Chadwick, Documents in Mycenaean Greek (wyd. 2, Cambridge 1973).

Vermeule, E. T., „Mythology in Mycenaean Art”, Classical Journal 54 (1958) 97-108.

Vermeule, E. T., „Baby Aigisthos and the Bronze Age”, Proceedings of the Cambridge Philosophical Society 213(1987) 122-152.

Wilson, A. L., „The Place-names in the Linear B Tablets from Knossos: Some Preliminary Considerations”, Minos 16 (1977) 67-125.

Arapojanni, X., J. Rambach, and L. Godart, Kavkania: Die Ergebnisse der Ausgrabung von 1994 auf dem Hügel von Agrilitses (Mainz 2002) 213-240

Aravantinos, V. L., L. Godart, A. Sacconi, Thèbes: Fouilles de la Cadmée I: Les tablettes en Linéaire B de la Odos Pelopidou: Édition et commentaire (Pisa et Rome 2001)

Aravantinos, V. L., L. Godart, A. Sacconi, A. Sacconi, Thèbes: Fouilles de la Cadmée III: Corpus des documents d'archives en linéaire B de Thèbes (1-433) (Pisa et Rome 2002)

Aravantinos, V. L., M. del Freo, L. Godart, Thèbes: Fouilles de la Cadmée IV: Les textes de Thèbes (1-433): Translitération et tableaux des scribes (Pisa et Rome 2005)

Bennett Jr., E. L. „The Mycenae Tablets II”, Transactions of the American Philosophical Society 48 (1958) 1-112.

Bennett Jr., E. L., The Pylos Tablets: Texts of Incriptions found 1939-54 (Princeton 1955).

Bennett Jr., E. L. i J-P. Olivier, The Pylos Tablets in Transcription (Roma1973).

Chadwick, J. (red.), The Mycenae Tablets III [Transactions of the American Philosophical Society 52:7] (Philadelphia 1963).

Chadwick, J. i J. T. Killen, The Knossos Tablets III [BICS Suppl. 15] (London 1964).

Chadwick, J., J. T. Killen i J. P. Olivier, The Knossos Tablets IV (Cambridge 1971).

Farnoux, A.i J. Driessen, „Inscriptions peintes en linéaire B à Malia”, BCH 115 (1991) 71-94.

Hallager, E., „Linear A and Linear B Inscriptions from the Excavations at Kastelli, Khania 1964-1972”, OpAth 11 (1975) 53-86.

Hallager, E. et alii, „The First Linear B Tablet(s) from Khania”, Kadmos 29 (1990) 24-34.

Olivier, J-P., „Tirynthian Graffiti. Ausgrabungen in Tiryns 1982/83”, AA (1988) 253-268.

^* Znaleziska pieczęci i ich odcisków z całej epoki brązu są bardzo liczne. Standard ich publikacji (sposób robienia zdjęć, odcisków i przerysów) został opracowany przez Ingo Pini’ego, który stworzył też wydawnictwo zajmujące się wyłącznie publikacją zabytków gliptyki egejskiej: Corpus der Minoisch-Mykenischen Siegeln.

X.Pisma